بسم الله الرّحمن الرّحیم

نمونه‌ای از مشایخِ ناشناسِ جعفر بن محمد بن مالک الفزاری

از جمله اشکالاتی که رجالیان بر جعفر بن محمد بن مالک الفزاری گرفته‌اند، روایت او از افراد ناشناس است:

• «جعفر بن محمّد بن مالک بن عیسى بن سابور، مولى مالک ابن أسماء بن خارجه، الفزاریّ‏، أبو عبد اللّه. کذّاب، متروک الحدیث جمله، و فی مذهبه ارتفاع، و یروی عن الضعفاء و المجاهیل، و کلّ عیوب الضعفاء مجتمعه فیه‏.» (الرجال لابن الغضائری، ص۴۸)
• «جعفر بن محمد بن مالک بن عیسى بن سابور، مولى أسماء بن خارجه بن حصن الفزاری‏، کوفی، أبو عبد الله، کان ضعیفا فی الحدیث، قال: أحمد بن الحسین کان یضع الحدیث وضعا و یروی عن المجاهیل، و سمعت من قال: کان أیضا فاسد المذهب و الروایه…» (رجال النجاشی، ص۱۲۲)

با تتبّع در اسناد برجای‌مانده از فزاری می‌توان مصادیقی برای این اشکالِ رجالیان یافت. مثلاً جعفر بن محمد بن مالک فزاری دستِ کم ۵ حدیث مشکوک به طریق زیر روایت کرده است:

احمد بن مدبّر / مدین من ولد مالک بن الحارث الأشتر – محمد بن عمّار [الشعرانیّ] / محمد بن عثمان – [پدرش] – ابو بصیر – امام صادق (ع)

وسائط میانِ فزاری و ابو بصیر همگی ناشناخته‌اند و در جای دیگر، نام آنان یافت نشد. این احتمال وجود دارد که این طریق را خود فزاری ساخته باشد؛ چنان که مضامین این روایات نیز خاصّ و غریب است. این احتمالات نیازمند بررسی و تحقیق بیشتر است. در ادامه این ۵ حدیث بدون تحقیق تفصیلی و صرفاً برای طرح مسأله جهت بررسی بیشتر ذکر می‌شود:

۱. خیمه‌های اهل بیت (ع) در دریای زیر زمین 

«وَ أَخْبَرَنِی أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ بْنِ مُوسَى، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِی، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ الْکَاتِبُ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ‏ مُدَبَّرٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) فَرَکَضَ‏ الْأَرْضَ بِرِجْلِهِ، فَإِذَا بَحْرٌ وَ فِیهِ سُفُنٌ مِنْ فِضَّهٍ. قَالَ: فَرَکِبَ وَ رَکِبْتُ مَعَهُ، حَتَّى انْتَهَى إِلَى مَوْضِعٍ فِیهِ خِیَمٌ مِنْ فِضَّهٍ، فَدَخَلَهَا، ثُمَّ خَرَجَ فَقَالَ لِی: رَأَیْتَ الْخَیْمَهِ الَّتِی دَخَلْتَهَا أَوَّلًا؟ قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: تِلْکَ خَیْمَهُ رَسُولِ اللَّهِ، وَ الْأُخْرَى خَیْمَهُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، وَ الثَّالِثَهُ خَیْمَهُ فَاطِمَهَ، وَ الرَّابِعَهُ خَیْمَهُ خَدِیجَهَ، وَ الْخَامِسَهُ خَیْمَهُ الْحَسَنِ، وَ السَّادِسَهُ خَیْمَهُ الْحُسَیْنِ، وَ السَّابِعَهُ خَیْمَهُ جَدِّی، وَ الثَّامِنَهُ خَیْمَهُ أَبِی، وَ هِیَ الَّتِی بَکَیْتُ فِیهَا، وَ التَّاسِعَهُ خَیْمَتِی، وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَّا یَمُوتُ إِلَّا وَ لَهُ خَیْمَهٌ یَسْکُنُ فِیهَا.» (دلائل الإمامه، ص۲۸۴ و نیز نک: نوادر المعجزات، ص۳۱۰)

در بصائر الدرجات نیز از احمد بن محمد از فزاری با اختلاف چند کلمه روایت شده است. (بصائر الدرجات، ج‏۱، ص۴۰۵)

۲.     اصحاب قائم (ع) در دریای زیر زمین

«جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْکُوفِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ‏ الْمُؤَدِّبِ‏ مِنْ وُلْدِ الْأَشْتَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ الشَّعْرَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ وَ هُوَ یُکَلِّمُهُ بِلِسَانٍ لَا أَفْهَمُهُ ثُمَّ رَجَعَ إِلَى شَیْ‏ءٍ فَهِمْتُهُ فَسَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ ارْکُضْ بِرِجْلِکَ الْأَرْضَ فَإِذَا بَحْرُ تِلْکَ الْأَرْضِ عَلَى حَافَتَیْهَا فُرْسَانٌ قَدْ وَضَعُوا رِقَابَهُمْ عَلَى قَرَابِیسِ سُرُوجِهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ الْقَائِمِ ع‏.» (الإختصاص، ص۳۲۵)

همین حدیث با اختلاف اندک در دلائل الإمامه این گونه نقل شده است:

«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمَّارٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ أَبِی‏  بَصِیرٍ، قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ، وَ هُوَ یُکَلِّمُهُ بِلِسَانٍ لَمْ أَفْهَمْهُ، ثُمَّ رَجَعَا إِلَى شَیْ‏ءٍ فَهِمْتُهُ، فَسَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: ارْکُضْ بِرِجْلِکَ الْأَرْضَ، فَإِذَا بَحْرٌ تَحْتَ الْأَرْضِ، عَلَى حَافَّتِهِ فَارِسَانِ، قَدْ وَضَعَا أَذْقَانَهُمَا عَلَى قَرَابِیسِ سُرُوجِهِمَا، فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ): هَؤُلَاءِ مِنْ أَنْصَارِ الْقَائِمِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ).» (دلائل الإمامه، ص۴۵۹-۴۶۰)

احمد بن زید و احمد بن المؤدب هر دو تصحیف است.

در این دو حدیث، الگوی رفتن به دریای زیر زمین جالب توجه است. شبیه این را در دیگر روایاتِ متهمان به غلوّ نیز می‌بینیم. مثلاً حدیثی از محمد بن سنان از داود رقی در مجموعه ابو علی نهاوندی آمده است (درباره نهاوندی نک: https://deraayaat.ir/nahawandi/) که بنا بر آن امام صادق ع به مردی، آبی که در زیر دریاها است و مخصوص قائم و اصحاب او است و نیز اسبانِ بالدار اصحاب قائم را در هوا نشان می‌دهند. (دلائل الإمامه، ص۴۶۱) چنان که در روایت دیگری از داود رقی در مجموعه ابن ابی القاسم (درباره ابن ابی القاسم نک: https://www.majalh-h.ir/article_163910.html ) نیز دیدن دریای سیاه زیر زمین که جایگاه عذاب دشمنان است، یاد شده است (دلائل الإمامه، ص۲۹۷).

۳.     خلقت شیعه

«حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَدْیَنَ مِنْ وُلْدِ مَالِکِ بْنِ الْحَارِثِ الْأَشْتَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‏ عَمَّارٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ مَعِی رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی لَأَغْتَمُّ وَ أَحْزَنُ مِنْ غَیْرِ أَنْ أَعْرِفَ لِذَلِکَ سَبَباً فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ ذَلِکَ الْحَزَنَ وَ الْفَرَحَ یَصِلُ إِلَیْکُمْ مِنَّا لِأَنَّا إِذَا دَخَلَ عَلَیْنَا حُزْنٌ أَوْ سُرُورٌ کَانَ ذَلِکَ دَاخِلًا عَلَیْکُمْ لِأَنَّا وَ إِیَّاکُمْ مِنْ نُورِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَجَعَلَنَا وَ طِینَتَنَا وَ طِینَتَکُمْ وَاحِدَهً وَ لَوْ تُرِکَتْ طِینَتُکُمْ کَمَا أُخِذَتْ لَکُنَّا وَ أَنْتُمْ سَوَاءً وَ لَکِنْ مُزِجَتْ طِینَتُکُمْ بِطِیْنَهِ أَعْدَائِکُمْ فَلَوْ لَا ذَلِکَ مَا أَذْنَبْتُمْ ذَنْباً أَبَداً قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ فَتَعُودُ طِینَتُنَا وَ نُورُنَا کَمَا بَدَا فَقَالَ إِی وَ اللَّهِ یَا عَبْدَ اللَّهِ أَخْبِرْنِی عَنْ هَذَا الشُّعَاعِ الزَّاهِرِ مِنَ‏ الْقُرْصِ إِذَا طَلَعَ أَ هُوَ مُتَّصِلٌ بِهِ أَوْ بَائِنٌ مِنْهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ بَلْ هُوَ بَائِنٌ مِنْهُ فَقَالَ أَ فَلَیْسَ إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ وَ سَقَطَ الْقُرْصُ عَادَ إِلَیْهِ فَاتَّصَلَ بِهِ کَمَا بَدَا مِنْهُ فَقُلْتُ لَهُ نَعَمْ فَقَالَ کَذَلِکَ وَ اللَّهِ شِیعَتُنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ خُلِقُوا وَ إِلَیْهِ یَعُودُونَ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَمُلْحَقُونَ بِنَا یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَ إِنَّا لَنَشْفَعُ فَنُشَفَّعُ وَ وَ اللَّهِ إِنَّکُمْ لَتَشْفَعُونَ فَتُشَفَّعُونَ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْکُمْ إِلَّا وَ سَتُرْفَعُ لَهُ نَارٌ عَنْ شِمَالِهِ وَ جَنَّهٌ عَنْ یَمِینِهِ فَیُدْخِلُ أَحِبَّاءَهُ الْجَنَّهَ وَ أَعْدَاءَهُ النَّارَ.» (علل الشرائع، ج‏۱، ص۹۳)

۴.     دعای اول

مجلسی دعایی طولانی از کفعمی روایت کرده و سپس می‌نویسد:

«أَقُولُ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ التَّلَّعُکْبَرِیُّ هَذَا الدُّعَاءَ مَعَ سَائِرِ أَدْعِیَهِ الْأُسْبُوعِ الْمَرْوِیَّهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی کِتَابِ مَجْمُوعِ الدَّعَوَاتِ بِسَنَدَیْنِ أَحَدُهُمَا قَالَ حَدَّثَ أَبُو الْفَتْحِ غَازِی بْنُ مُحَمَّدٍ الطَّرَائِفِیُّ بِدِمَشْقَ سَلْخَ شَعْبَانَ سَنَهِ تِسْعٍ وَ تِسْعِینَ وَ ثَلَاثِمِائَهٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمَیْمُونِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْحُسَیْنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ یَقْطِینِ بْنِ مُوسَى الْأَهْوَازِیُّ قَالَ: کُنْتُ رَجُلًا … فَقُلْتُ زَوِّدْنِی بِدَعَوَاتٍ فَدَفَعَ إِلَیَّ هَذَا الدُّعَاءَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ سُؤَالَ وَ لَیْسَ فِیهِ التَّحْمِیدُ.

وَ ثَانِیهِمَا حَدَّثَ غَازِی بْنُ مُحَمَّدٍ الطَّرَائِفِیُّ أَیْضاً عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ صَالِحِ بْنِ الْوَضَّاحِ النُّعْمَانِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی رَافِعٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ النُّعْمَانِیُّ مِنْ خَطِّهِ قَالا أَخْبَرَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مَالِکٍ الْفَزَارِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ مُدَبِّرٍ مِنْ وُلْدِ الْأَشْتَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ آبَائِهِ ع عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع‏ بِهَذَا الدُّعَاءِ الصَّغِیرِ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ ذَکَرَ فِی أَوَّلِهِ التَّحْمِیدَ وَ بَعْدَهُ اللَّهُمَّ وَ قَدْ جَمَعْتُ بَیْنَ الرِّوَایَتَیْنِ وَ رِوَایَهِ الْکَفْعَمِیِّ.» (بحار الأنوار، ج‏۸۷، ص۱۴۲-۱۴۴)

۵.     دعای دوم

«و من المهمات الامتثال لقول مولانا الصادق جعفر بن محمد ع فی الدعاء عقیب کل فریضه کما رَوَاهُ أَبُو الْفَرَجِ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ عَلِیٍّ الْقَزْوِینِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى أَبُو عَلِیٍّ الْعَطَّارُ فِی کِتَابِهِ عَلَى یَدَیْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَذَّاءِ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِکٍ الْفَزَارِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَالِکٍ مِنْ‏ وُلْدِ مَالِکِ‏ بْنِ الْحَارِثِ الْأَشْتَرِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: تَدْعُو فِی أَعْقَابِ الصَّلَوَاتِ الْفَرَائِضِ بِهَذِهِ الْأَدْعِیَهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ بَرَاءَهً مِنَ النَّارِ فَاکْتُبْ لَنَا بَرَاءَتَنَا وَ فِی جَهَنَّمَ فَلَا تَجْعَلْنَا وَ فِی عَذَابِکَ وَ هَوَانِکَ فَلَا تَبْتَلِنَا وَ مِنَ الضَّرِیعِ وَ الزَّقُّومِ فَلَا تُطْعِمْنَا وَ مَعَ الشَّیَاطِینِ فِی النَّارِ فَلَا تَجْمَعْنَا وَ عَلَى وُجُوهِنَا فَلَا تَکْبُبْنَا وَ مِنْ ثِیَابِ النَّارِ وَ سَرَابِیلِ الْقَطِرَانِ فَلَا تُلْبِسْنَا وَ مِنْ کُلِّ سُوءٍ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَنَجِّنَا وَ بِرَحْمَتِکَ فِی الصَّالِحِینَ فَأَدْخِلْنَا وَ فِی عِلِّیِّینَ فَارْفَعْنَا وَ مِنْ کَأْسٍ مَعِینٍ وَ سَلْسَبِیلٍ فَاسْقِنَا وَ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ بِرَحْمَتِکَ فَزَوِّجْنَا وَ مِنَ الْوِلْدَانِ الْمُخَلَّدِینَ‏ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ فَأَخْدِمْنَا وَ مِنْ ثِمَارِ الْجَنَّهِ وَ لُحُومِ الطَّیْرِ فَأَطْعِمْنَا وَ مِنْ ثِیَابِ الْحَرِیرِ وَ السُّنْدُسِ وَ الْإِسْتَبْرَقِ فَاکْسُنَا وَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ وَ حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فَارْزُقْنَا وَ سَدِّدْنَا وَ قَرِّبْنَا إِلَیْکَ زُلْفَى وَ صَالِحَ الدُّعَاءِ وَ الْمَسْأَلَهِ فَاسْتَجِبْ لَنَا یَا خَالِقَنَا اسْمَعْ لَنَا وَ اسْتَجِبْ وَ إِذَا جَمَعْتَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَارْحَمْنَا یَا رَبِّ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لَا إِلَهَ غَیْرُکَ.» (فلاح السائل، ص۱۷۶)

احمد بن مالک در این سند تصحیف است. در سند این دو دعا «محمد بن عثمان» آمده، اما در سه حدیث نخست در سند «محمد بن عمار عن ابیه» آمده است. به نظر می‌رسد در سند این دو دعا تصحیف و سقط صورت گرفته است. البته در یک سند دیگر محمد بن عثمان از ابو بصیر روایت کرده است (الکافی، ج۳، ص۲۴۴، ۲۴۵) که ظاهراً ارتباطی با این طریق ندارد.